ખેડૂતના મિત્ર: અળસિયા (Earthworms)
અળસિયાને ખરા અર્થમાં ખેડૂતના મિત્ર કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેઓ જમીનની ફળદ્રુપતા વધારવામાં અને પાક ઉત્પાદનમાં અત્યંત મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તેમની પ્રવૃત્તિઓ જમીનને સુધારે છે અને તેને ખેતી માટે વધુ અનુકૂળ બનાવે છે.
અહીં અળસિયાની કેટલીક મુખ્ય લાક્ષણિકતાઓ અને ખેતીમાં તેમના ફાયદા આપેલા છે:
અળસિયાની લાક્ષણિકતાઓ:
- નરમ અને લાંબુ શરીર: અળસિયા નરમ, વિભાજીત શરીર ધરાવતા અપૃષ્ઠવંશી પ્રાણીઓ છે. તેમનું શરીર અસંખ્ય નાના ખંડોમાં વહેંચાયેલું હોય છે.
- ભેજવાળી જમીનમાં નિવાસ: તેઓ મુખ્યત્વે ભેજવાળી, કાર્બનિક પદાર્થોથી ભરપૂર જમીનમાં રહે છે. સૂકી જમીનમાં તેઓ ટકી શકતા નથી.
- રાત્રિચર સ્વભાવ: મોટાભાગના અળસિયા રાત્રિચર હોય છે અને રાત્રિના સમયે જમીનની સપાટી પર આવે છે.
- ખોરાક: તેઓ જમીનમાં રહેલા કાર્બનિક પદાર્થો, જેમ કે પાંદડા, છોડના અવશેષો અને સૂક્ષ્મજીવોને ખાય છે.
ખેતીમાં અળસિયાના ફાયદા:
- જમીનની ફળદ્રુપતામાં વધારો: અળસિયા જમીનમાં રહેલા કાર્બનિક પદાર્થોને ખાઈને તેમાંથી “વર્મિકાસ્ટ” (Vermicast) અથવા અળસિયાનું ખાતર ઉત્પન્ન કરે છે. આ ખાતર નાઇટ્રોજન, ફોસ્ફરસ, પોટેશિયમ અને અન્ય સૂક્ષ્મ પોષકતત્ત્વોથી ભરપૂર હોય છે, જે વનસ્પતિના વિકાસ માટે અત્યંત ફાયદાકારક છે.
- જમીનનું વાયુમિશ્રણ (Aeration): અળસિયા જમીનમાં સતત ફરતા રહે છે અને પોતાના રસ્તાઓ બનાવે છે. આનાથી જમીનમાં હવા અને પાણીનું પરિભ્રમણ સુધરે છે, જે મૂળના વિકાસ અને જમીનના સૂક્ષ્મજીવો માટે અનુકૂળ વાતાવરણ પૂરું પાડે છે.
- જમીનનું બંધારણ સુધારવું: તેમની પ્રવૃત્તિઓ જમીનના કણોને એકસાથે બાંધવામાં મદદ કરે છે, જેનાથી જમીનનું બંધારણ સુધરે છે અને જમીનનું ધોવાણ અટકે છે.
- પાણી સંગ્રહ ક્ષમતામાં વધારો: અળસિયા દ્વારા બનેલી ગૅલરીઓ (tunnels) જમીનની પાણી સંગ્રહ ક્ષમતામાં વધારો કરે છે, જેથી છોડને લાંબા સમય સુધી ભેજ મળી રહે છે.
- હાનિકારક જીવોનું નિયંત્રણ: કેટલાક સંશોધનો સૂચવે છે કે અળસિયાની હાજરી જમીનમાં રહેલા અમુક હાનિકારક જીવાતો અને રોગોના ફેલાવાને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે.
- રસાયણિક ખાતરનો ઘટાડો: અળસિયા દ્વારા ઉત્પાદિત કુદરતી ખાતરનો ઉપયોગ કરીને ખેડૂતો રાસાયણિક ખાતરો પરની નિર્ભરતા ઘટાડી શકે છે, જેનાથી જમીન અને પર્યાવરણને નુકસાન થતું અટકે છે.
- અળસિયાનું સંવર્ધન અને જાળવણી:
- સેન્દ્રિય ખાતરનો ઉપયોગ: જમીનમાં વધુને વધુ સેન્દ્રિય ખાતર, છાણિયું ખાતર, અને લીલો પડવાશ ઉમેરવાથી અળસિયા માટે ખોરાક અને રહેઠાણ મળે છે.
- રાસાયણિક દવાઓનો ઓછો ઉપયોગ: જંતુનાશકો અને રસાયણિક ખાતરોનો વધુ પડતો ઉપયોગ અળસિયા માટે હાનિકારક છે. કુદરતી ખેતી અપનાવવાથી અળસિયાની સંખ્યા વધે છે.
- જમીનમાં ભેજ જાળવી રાખવો: જમીનમાં પૂરતો ભેજ જાળવી રાખવાથી અળસિયા સક્રિય રહે છે.
વર્મિકમ્પોસ્ટ (અળસિયાનું ખાતર) કેવી રીતે બનાવવું?
વર્મિકમ્પોસ્ટ બનાવવા માટે અળસિયાનો ઉપયોગ કરીને કાર્બનિક કચરાનું વિઘટન કરવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા સરળ છે અને તેને મોટા પાયે અથવા નાના પાયે, ઘરે પણ કરી શકાય છે.
જરૂરી સામગ્રી:
- અળસિયા: મુખ્યત્વે આફ્રિકન અળસિયા (African Nightcrawlers) અથવા આઈઝેનિયા ફીટિડા (Eisenia fetida) જેવી પ્રજાતિઓનો ઉપયોગ થાય છે, કારણ કે તે ઝડપથી ખાતર બનાવે છે.
- કાર્બનિક કચરો:
- ગાયનું છાણ (1-2 મહિના જૂનું, તાજું નહીં)
- શાકભાજી અને ફળોના અવશેષો (રાંધેલો ખોરાક ટાળો)
- સૂકા પાંદડા, ઘાસ, પાક અવશેષો
- ઝાડની ડાળીઓના નાના ટુકડા
- કાગળ, પૂંઠાના ટુકડા (શ્યાહી વગરના)
- પાણી: ભેજ જાળવી રાખવા માટે.
- વર્મિબેડ અથવા કમ્પોસ્ટ પિટ: ખાતર બનાવવા માટે યોગ્ય જગ્યા.
વર્મિકમ્પોસ્ટ બનાવવાની પ્રક્રિયા:
- યોગ્ય જગ્યાની પસંદગી:
- છાંદાર અને હવાની અવરજવરવાળી જગ્યા પસંદ કરો, જ્યાં સીધો સૂર્યપ્રકાશ ન આવે.
- પાણીનો ભરાવો ન થાય તેવી સપાટ જગ્યા પસંદ કરો.
- જો જમીન પર બનાવતા હોવ તો, પ્લાસ્ટિકની શીટ પાથરી શકાય છે જેથી અળસિયા જમીનમાં ઊંડે ઉતરી ન જાય અને ખાતર ભેગું કરવું સરળ બને.
- સ્તરો ગોઠવવા (Bed Preparation):
- નીચેનું સ્તર (ડ્રેનેજ લેયર): સૌપ્રથમ 1-2 ઇંચ જાડા રેતી અથવા ઝીણા કાંકરાનો સ્તર બનાવો. આ પાણીના યોગ્ય નિકાલ માટે મદદ કરશે.
- બીજું સ્તર (બેડિંગ લેયર): તેના પર 6-8 ઇંચ જાડી માટીનો એક સ્તર ફેલાવો. આ સ્તરને પાણી છાંટીને 50-60% ભેજવાળો બનાવો.
- ત્રીજું સ્તર (ખોરાક અને અળસિયા): હવે તેના પર 8-10 ઇંચ જાડું 1-2 મહિના જૂનું ગાયનું છાણ ફેલાવો. આ છાણ પર જરૂરી માત્રામાં અળસિયાને ફેલાવો (સામાન્ય રીતે 1 ચોરસ ફૂટ દીઠ 40-60 અળસિયા).
- ચોથું સ્તર (કાર્બનિક કચરો): અળસિયા ઉપર, શાકભાજીના અવશેષો, સૂકા પાંદડા, ઘાસ વગેરેનો 10-12 ઇંચ જાડો સ્તર બનાવો.
- ઉપરનું આવરણ: આખા ઢગલાને બોરી, પરાળ અથવા નાળિયેરના પાનથી ઢાંકી દો. આનાથી ભેજ જળવાઈ રહેશે અને સીધો સૂર્યપ્રકાશ અળસિયાને નુકસાન નહીં પહોંચાડે.
- જાળવણી:
- ભેજ જાળવણી: નિયમિતપણે પાણીનો છંટકાવ કરતા રહો જેથી ખાતરનો ઢગલો ભેજવાળો રહે, પણ કાદવવાળો નહીં. જમીનમાં 50-60% ભેજ જળવાઈ રહેવો જોઈએ.
- હવાની અવરજવર: દર 7-8 દિવસે હળવા હાથે ઢગલાને ફેરવતા રહો, જેથી હવા અંદર જઈ શકે. આનાથી અળસિયા વધુ સક્રિય રહેશે.
- ખોરાક ઉમેરવો: જેમ જેમ અળસિયા ખોરાક ખાય તેમ તેમ ઉપરથી નવો કાર્બનિક કચરો ઉમેરતા રહો.
- ખાતરની લણણી:
- લગભગ 45-60 દિવસ પછી, તમારું વર્મિકમ્પોસ્ટ તૈયાર થઈ જશે. તે કાળા, દાણાદાર અને ભૂકા જેવા દેખાશે અને તેમાં માટી જેવી સુગંધ આવશે.
- જ્યારે ખાતર તૈયાર થાય, ત્યારે અળસિયા ઉપરના સ્તરો છોડીને નીચેના સ્તરોમાં જવાનું શરૂ કરે છે.
- ખાતરને અલગ કરવા માટે, ધીમે ધીમે ઉપરના તૈયાર થયેલા ખાતરને એકઠું કરો. નીચેના સ્તરમાં બાકી રહેલા અળસિયાનો ઉપયોગ નવા બેડ બનાવવા માટે કરી શકાય છે.
વર્મિકમ્પોસ્ટના ફાયદા:
વર્મિકમ્પોસ્ટ સામાન્ય છાણિયા ખાતર કરતાં વધુ ગુણવત્તાવાળું અને ફાયદાકારક છે.
- ઉચ્ચ પોષકતત્ત્વોનું પ્રમાણ: વર્મિકમ્પોસ્ટમાં નાઇટ્રોજન, ફોસ્ફરસ, પોટેશિયમ (N-P-K) અને અન્ય સૂક્ષ્મ પોષકતત્ત્વો (જેમ કે કેલ્શિયમ, મેગ્નેશિયમ, ઝીંક, આયર્ન) સામાન્ય ખાતર કરતાં 2 થી 5 ગણા વધારે પ્રમાણમાં હોય છે.
- જમીનની ફળદ્રુપતામાં વધારો: તે જમીનની ફળદ્રુપતામાં કાયમી સુધારો કરે છે અને પાકની ઉત્પાદકતા વધારે છે.
- જમીનનું બંધારણ સુધારે: તેના ઉપયોગથી જમીનના કણોનું બંધારણ સુધરે છે, જેનાથી જમીન પોચી બને છે.
- પાણી સંગ્રહ ક્ષમતામાં વધારો: જમીનની પાણી ધારણ કરવાની ક્ષમતા વધે છે, જેથી ઓછું પાણી આપવું પડે છે અને પાણીનો બચાવ થાય છે.
- વાયુમિશ્રણ (Aeration): જમીનમાં હવાની અવરજવર સુધરે છે, જે મૂળના વિકાસ અને જમીનના સૂક્ષ્મજીવો માટે ફાયદાકારક છે.
- રોગ પ્રતિકારક શક્તિ: છોડની રોગ અને જીવાત સામે લડવાની પ્રતિકારક શક્તિમાં વધારો કરે છે.
- નીંદણ નિયંત્રણ: વર્મિકમ્પોસ્ટમાં નીંદણના બીજ હોતા નથી, કારણ કે અળસિયા તેને પચાવી દે છે.
- પર્યાવરણમિત્ર: તે સંપૂર્ણપણે કુદરતી અને પર્યાવરણને અનુકૂળ ખાતર છે, જે રાસાયણિક ખાતરોનો ઉપયોગ ઘટાડે છે અને જમીનને નુકસાન થતું અટકાવે છે.
- છોડના વિકાસ હોર્મોન્સ: તેમાં કેટલાક છોડ વૃદ્ધિ હોર્મોન્સ (જેમ કે ઓક્સિન્સ અને જીબરેલીક એસિડ) અને એન્ઝાઇમ્સ પણ હોય છે, જે છોડના ઝડપી અને તંદુરસ્ત વિકાસમાં મદદ કરે છે.
- ગંધહીન: વર્મિકમ્પોસ્ટ ગંધહીન હોય છે, તેથી તેનો ઉપયોગ ઘરના બગીચામાં પણ સરળતાથી કરી શકાય છે.
…………………………..
